Mustafa Abdülhalik Renda Hatırat

Abdülhalik Renda’nin hatirati, dagilmakta olan imparatorlugun, kurtulus mücadelesinin ve yeni kurulan Cumhuriyet’in malî ve idarî kaidelerine dair birinci elden tanikligiyla ilk kez okurlarin dikkatine sunulmaktadir.

Kalemiyeden mülkiyeye dogru bir dönüsüm geçiren Osmanli devlet bürokrasisinin merkezinde, ömrü devletin aksâ-yi garbindan aksâ-yi sarkina mülkî idareyle geçen bir devlet adami, ve Cumhuriyet’in sivil mimarlarindan Mustafa Abdülhalik Renda, Balkan Savasi’nda memleketi Yanya’nin düsüsünden sonra Preveze üzerinden Istanbul’a hareket ederken hissettiklerini hatiratina söyle kaydeder:
Çanakkale’ye gelinceye kadar istirabim yüzümden belli oluyordu. Yolda daima düsünüyor, ati hakkinda bir türlü karar veremiyordum. Istanbul’a hareket ederken kararim Anadolu’nun ortasinda bir yer bularak ailemi hemen oraya nakletmekti. Çanakkale’den içeri girince genis bir nefes aldim. Dogdugum günden beri teneffüs ettigim vatan havasini soluyordum yeniden. Birden yüzüm degisti. Yüzüme çökmüs olan ümitsizlik havasi dagildi. Vatani yükseltmek, felaketlerden ders almak gerektigini düsünmeye basladim.

Abdülhalik Bey Maliye Vekâleti’ne geldigi zaman Hazine’nin borçlari her türlü intizamini kaybetmis idi. Abdülhalik Bey Maliye vekilligini aldiktan alti ay sonra Hazine’nin bir vaadini eline alan alacakli, o vaadi iç ve dis bankalarda saglam bir bono gibi degerlendirebiliyordu. Bir daha görmüstüm ki, sözüne ve intizamina güvenilen bir Maliye vekili altin dolu kasa kadar kiymetlidir. - Ismet Inönü

Bu devlet ve siyaset adami kariyerinin en yüksek merhalesi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Baskanligi’nda ise insanî ve siyasî olgunlugunun en kiymetli semerelerini vermistir. TBMM tesrii, tutum ve ahlâk bakimindan Mustafa Abdülhalik Renda gibi tam manasiyla bir baskan görmemistir diyebiliriz. O, sanki, bir Garp demokrasisinin parlamenter teamülleri içinden yetismis gibiydi. - Yakup Kadri Karaosmanoglu

Mustafa Abdülhalik Bey, gerçek hayatta esine pek az rast gelinecek kadar mükemmel bir insan, iyi bir vatandas, aile babasi, devlet memuru örnegidir. Hayatini onun kadar prensiplere göre düzenleyenler ve bu prensiplere noktasi noktasina bagli kalabilenler azdir. - Ahmet Emin Yalman